22 stycznia 1863 roku wybuchło najdłużej trwające w epoce porozbiorowej powstanie. Do walki przeciwko rosyjskiemu zaborcy przystąpiły wszystkie warstwy polskiego społeczeństwa. I choć zakończyło się ono klęską, to odcisnęło się silnie na ówczesnych stosunkach międzynarodowych i znacząco wpłynęło w następnych latach na ukształtowanie nowoczesnego społeczeństwa polskiego.
Nadzieje na odzyskanie niepodległości wzrosły wraz z osłabieniem Rosji po zakończeniu przegranej przez nią wojny krymskiej oraz sukcesami włoskiego ruchu narodowego. Już jednak w 1856 roku Car Aleksander II krótko uciął spekulacje dotyczące polityki jakichkolwiek ustępstw wobec Polski. Nie zahamowało to stopniowego wzrostu nastrojów patriotycznych w podzielonych w swoich oczekiwaniach polskich kręgach liberalno-konserwatywnych oraz demokratycznych reprezentowanych głównie przez mieszczaństwo i młodzież.
Lata 1861-1862 to czas manifestacji o charakterze religijno-patriotycznym. Wywołane nimi ustępstwa wprowadzone przez cara spotkały się jednak także ze wzrostem represji, w tym masowych deportacjach Polaków w głąb Rosji. Po manifestacji 8 kwietnia 1861 roku, w której zginęło około 200 protestujących, w Warszawie wprowadzono stan wojenny.
Leon Szumański, powstaniec styczniowy. Fotografia wykonana w atelier - reprodukcja
Powstańcy w czasie jednej z potyczek na rysunku Artura Grottgera, seria „Polonia” tytuł: „Bitwa”
To wszystko skonsolidowało opozycję. W czerwcu 1862 roku powstał Komitet Centralny Narodowy. Zaczęto tworzyć struktury tajnego państwa polskiego. Wiosną 1863 roku zaplanowano wybuch zbrojnego powstania. Jednakże ogłoszona 14 stycznia 1863 roku tzw. „branka” do wojska zmusiła KCN w nocy z 22/23 stycznia do ogłoszenia powstania. Wydane w tym czasie dekrety Komitetu proklamowały uwłaszczenie chłopów oraz wzywały do walki z Rosją o niepodległą Polskę w przedrozbiorowych granicach.
Wybuch walk w niekorzystnym terminie stawiał naprędce formowane oddziały polskie w niekorzystnej sytuacji. Powstańcy borykali się z brakami kadrowymi i niekompletnym uzbrojeniem. Największe sukcesy na polu bitwy odnosiły mniej liczne jednostki partyzanckie atakujące Rosjan z zaskoczenia. Szacuje się , że w okresie powstania stoczonych zostało ponad 1200 bitew i potyczek. Niestety większość starć, w których udział brały duże zgrupowania wojsk powstańczych kończyła się ich porażką. O dysproporcji sił świadczyć może liczba walczących po obu stronach. Latem 1863 roku w samym tylko Królestwie przeciwko 145 tysiącom Rosjan działało około 35 000 powstańców.
Wszystko to w połączeniu z postawą europejskich mocarstw, które nie odważyły się na jednoznaczne poparcie sprawy polskiej przesądziło o losach powstania. Partyzanckie zgrupowania były sukcesywnie likwidowane. 5 sierpnia 1864 roku wraz z kilkoma członkami Rządu Narodowego stracono dyktatora i jednocześnie postać symboliczną całego zrywu – Romualda Traugutta. Wiosną 1865 roku zlikwidowano ostatnie polskie oddziały.
Marian Langiewicz, generał, dyktator powstania styczniowego - reprodukcja portretu
Wojciech Kossak, Bitwa pod Ignacewem (akwarela przed 1893 rokiem)
Informacja z sierpnia 1863 roku na temat rannego powstańca
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Prokuratura w Inowrocławiu, sygn. 1
Zabór pruski w czasie powstania styczniowego był terenem przerzutowym sprzętu wojskowego dla walczących. Mimo że bezpośrednie walki z tym zaborcą nie były prowadzone, ludność z terenu Kujaw i Wielkopolski czynnie i w sporej liczbie (szczególnie młodzież) angażowała się do walki z Rosjanami. Ochotnicy przekraczali granicę w małych grupach do miejsc koncentracji. Przez teren rejencji bydgoskiej przechodziły główne szlaki zaopatrzenia i wychodziły stamtąd prawie wszystkie zorganizowane oddziały zbrojne.
Sporządzony w Gniewkowie 16 grudnia 1863 roku spis osób, które biorą udział w powstaniu styczniowym
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Prokuratura w Inowrocławiu, sygn. 1
Przechwycony przez Prusaków transport broni pod Pleszewem, zima 1864 roku
Ilustracja w: Bogusław Polak, Wielkopolanie w powstaniu styczniowym, Poznań 1862
Najbardziej znane w historii jednostki, które sformowano w Wielkopolsce, dowodzone przez generała Józefa Taczanowskiego, oraz oficerów francuskich Leona Younga i Umila Faucheuxa, stoczyły z nieprzyjacielem szereg bitew, m.in. pod Pyzdrami, Brdowem, Ignacewem.
Pismo rejencji bydgoskiej z września 1863 roku w sprawie transportu do Warszawy materiałów, które mogłyby być użyte jako broń
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Rejencja w Bydgoszczy, sygn. I/1854
Pismo rejencji bydgoskiej z września 1863 roku w sprawie transportu do Warszawy materiałów, które mogłyby być użyte jako broń
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Rejencja w Bydgoszczy, sygn. I/1854
Pismo w sprawie transportu do Warszawy materiałów, które mogłyby być uzyte jako broń - załącznik
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Rejencja w Bydgoszczy, sygn. I/1854
Raport burmistrza Żnina i starosty wyrzyskiego o sytuacji w powiecie i mozliwości napływu z terenu Królestwa ludności, którą należy kontrolować
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Akta miasta Nakła, sygn. 169
Pismo dotyczące zatrzymania przez władze pruskie transportu do Warszawy materiałów, które mogą być wykorzystane do wytworzenia broni
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Akta miasta Nakła, sygn. 169
Pismo landrata (starosty) gnieźnieńskiego do rejencji bydgoskiej informujące o Michale Petrykowskim z Piasków, pow. Gniezno, który w 1863 roku uciekł do powstania
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Rejencja w Bydgoszczy, sygn. I/3638
Pomnik powstańców styczniowych poległych w bitwie pod Mieczownicą
Udział w powstaniu wzięli także w dużej liczbie uczniowie gimnazjum w Trzemesznie. 26 lutego 1863 roku 60 gimnazjalistów, wyposażonych głównie w broń zakupioną z własnych funduszy, wyruszyło z miasta do miejsca koncentracji. Grupa ta wzięła udział między innymi w bitwie pod Mieczownicą, gdzie poległo 11 uczniów. Po powrocie z wyprawy zostali w większości aresztowani przez władze pruskie.
Powstanie styczniowe zakończyło okres polskich powstań narodowych doby porozbiorowej. Zginęło w nim około 20 000 powstańców. Wojsko carskie wykonało w jego trakcie blisko 700 egzekucji. Na zesłanie skazano ponad 40 000 osób nie licząc karnie wcielonych do wojska. Skonfiskowano wiele ziemskich majątków, ewentualnie nałożono na nie wysokie kontrybucje.
Wzmocniona została rusyfikacja Polaków. Jednak z drugiej strony pamięć o powstaniu kształtowała polską świadomość narodową w późniejszych dziesięcioleciach. W literaturze i sztuce powstanie pozostawiło po sobie wiele śladów mających wpływ na kolejne dążenia narodowościowe i formułowanie się polskich programów politycznych przed 1918 rokiem.
Groby powstańców styczniowych: Kazimierza Czapli i Adama Budzińskiego w Inowrocławiu
Grób powstańca styczniowego Jana Ekowskiego w Inowrocławiu
Grób powstańca styczniowego Mateusza Rakowskiego w Inowrocławiu
Grób powstańca styczniowego Franciszka Gackiego w Inowrocławiu
Odzyskania niepodległości doczekało około 3500 powstańców. Jednym z fundamentów kształtowania się patriotycznej postawy narodu i wojska stała się pamięć o powstaniu. Na początku 1919 roku Józef Piłsudski wydał rozkaz okolicznościowy upamiętniający powstańców jako ostatnich żołnierzy walczących o wolność. Jednocześnie zaprojektowano dla nich specjalny ubiór – granatowy surdut sięgający do kolan, spodnie w tym samym kolorze z karmazynowymi wypustkami oraz czapkę rogatywkę z orłem wojskowym noszącym na piersi literę W (Weteran).
Rocznica bitwy warszawskiej – uroczystości Święta Żołnierza w Warszawie, Weterani powstania styczniowego Wiktor Malewski, Maria Fabianowska
Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3_1_0_6_3376
Obchody rocznicy powstania styczniowego w Poznaniu, Moment skladania wieńca na grobie płk. Oskara Calliera. Wieniec składa wiceprezydent Poznania Zygmunt Zaleski (2. z lewej), 1938 rok
Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3_1_0_6_3133
Weterani powstania styczniowego na uroczystości na placu marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie, 1929 rok
Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3_107_0_3_261
W sierpniu 1919 roku Sejm Ustawodawczy zadecydował o przyznaniu stałej pensji dla weteranów powstań z 1830 i 1863 roku. Przepisy obejmowały również wdowy po powstańcach (Dziennik Praw z 1919 roku, poz. 397). W grudniu tego roku zadecydowano o przyznaniu honorowego stopnia podporucznika Wojska Polskiego weteranom z roku 1830, 1848 i 1863. Legitymujący się wyższym stopniem z czasów powstania zachowali go w odrodzonym wojsku (Dziennik Ustaw z 1920 roku, poz. 5). Powstańcy odznaczeni zostali także orderami Virtuti Militari.
Do dnia wybuchu II wojny światowej przeżyło kilkunastu uczestników walk z lat 1863-1865. Ostatni z nich, Feliks Bartczuk, zmarł w 1946 roku.
Dokumenty dotyczące powstańców styczniowych w latach 1918-1939 w zasobie Archiwum Państwowego w Bydgoszczy i Oddziału Archiwum w Inowrocławiu
Pismo Stowarzyszenia Uczestników Powstania 1863 roku do wojewody pomorskiego w sprawie organizacji loterii fantowej - 1925 rok
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu, sygn. 5001
Lista fantów na loterię organizowaną przez Stowarzyszenie Uczestników Powstania 1863 roku
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu, sygn. 5001
Loteria fantowa zorganizowana przez Stowarzyszenie Uczestników Powstania 1863 rok - plakat informacyjny
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu, sygn. 5001
Sporządzony dla wojewody pomorskiego fragment wykazu weteranów powstania 1863 roku zamieszkałych na Pomorzu i w Poznaniu, 1921 rok
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu, sygn. 10947
Sporządzony dla wojewody pomorskiego fragment wykazu weteranów powstania 1863 roku zamieszkałych na Pomorzu i w Poznaniu, 1921 rok
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu, sygn. 10947
Sporządzony dla wojewody pomorskiego fragment wykazu weteranów powstania 1863 roku zamieszkałych na Pomorzu i w Poznaniu, 1921 rok
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu, sygn. 10947
Pismo wojewody poznańskiego z 31 stycznia 1931 roku w sprawie powstańca styczniowego Aleksandra Krzemienieckiego dotyczące potwierdzenia jego uczestnictwa w powstaniu
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu, sygn. 11442
Spis weteranów z roku 1863 zamieszkałych w powiecie strzelińskim
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Starostwo Powiatowe Strzelińskie w Strzelnie, sygn. 352
Pismo z 25 marca 1922 roku do starosty w Strzelnie - wykaz powstańców z 1863 roku zamieszkałych na terenie powiatu
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Starostwo Powiatowe Strzelińskie w Strzelnie, sygn. 352
Pismo z 6 lipca 1927 roku do starosty w Strzelnie dotyczące aktualnej sytuacji życiowej weterana powstania Adama Kwiatkowskiego
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Starostwo Powiatowe Strzelińskie w Strzelnie, sygn. 352
Pismo z 3 lipca 1929 roku do starosty w Strzelnie w sprawie śmierci weterana powstania Nikodema Modrzejewskiego
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Starostwo Powiatowe Strzelińskie w Strzelnie, sygn. 352
Pismo Wojskowej Komisji Uzupełnień do starosty strzelińskiego w sprawie sporządzenia listy powstańców zamieszkałych na terenie powiatu
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Starostwo Powiatowe Strzelińskie w Strzelnie, sygn. 352
Wykaz zmarłych powstańców styczniowych z terenu powiatu mogileńskiego
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Państwowa Inspekcja Budowlana w Inowrocławiu, sygn. 133
Wykaz zmarłych powstańców styczniowych z terenu powiatu mogileńskiego
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Państwowa Inspekcja Budowlana w Inowrocławiu, sygn. 133
Wykaz zmarłych powstańców styczniowych z terenu powiatu mogileńskiego
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Państwowa Inspekcja Budowlana w Inowrocławiu, sygn. 133
Wykaz zmarłych powstańców styczniowych z terenu powiatu mogileńskiego
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Państwowa Inspekcja Budowlana w Inowrocławiu, sygn. 133
Objaśnienia do wykazu zmarłych powstańców styczniowych z terenu powiatu mogileńskiego
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Państwowa Inspekcja Budowlana w Inowrocławiu, sygn. 133
Objaśnienia do wykazu zmarłych powstańców styczniowych z terenu powiatu mogileńskiego
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Państwowa Inspekcja Budowlana w Inowrocławiu, sygn. 133
Objaśnienia do wykazu zmarłych powstańców styczniowych z terenu powiatu mogileńskiego
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Państwowa Inspekcja Budowlana w Inowrocławiu, sygn. 133
Rysunek schematyczny cmentarza w Orchowie z zaznaczonym prawdopodobnym miejscem pochówku powstańca styczniowego
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Oddział w Inowrocławiu, Państwowa Inspekcja Budowlana w Inowrocławiu, sygn. 133
Wykorzystano opracowania:
Stefan Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa 1983
Stanisław Myśliborski-Wołowski, Rejencja bydgoska a powstanie styczniowe, Warszawa 1975
Uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej w 125-lecie wymarszu gimnazjalistów trzemeszeńskich do powstania styczniowego 1863 roku