Archiwum Państwowe w Bydgoszczy - Na pergaminie napisano…

Pergamin swoją nazwę zawdzięcza greckiemu miastu Pergamon, współcześnie położonego na terytorium Turcji. W ośrodku tym nie został wprawdzie wynaleziony, ale ulepszono tam jego produkcję.

Surowca tego próbowano używać już w II wieku przed narodzinami Chrystusa (Księga Umarłych z Kairu). Dopiero jednak kilka wieków później pergamin stopniowo zaczął wypierać papirus. W VII wieku dotarł do kancelarii francuskich, w X wieku do papieskich.

W Polsce produkcję pergaminu rozpoczęto pod koniec XIV wieku, wcześniej trzeba było go importować.

Pergamin jest produktem wytwarzanym ze skóry zwierzęcej, najczęściej owiec, koźląt i cieląt. Proces jego powstania był dosyć czasochłonny. Najpierw surową skórę  moczono w wodzie wapiennej w celu usunięcia z niej włosów, tłuszczu i resztek tkanki mięsnej. Następnie wypłukany w wodzie produkt napinano na specjalną ramę. W trakcie suszenia pergamin skrobano i szlifowano aż do uzyskania elastyczności, pokrywano go także kredą i pumeksem.

Wysokie koszty produkcji pergaminu zmuszały, szczególnie w wiekach V-VIII, do podejmowania czynności umożliwiających powtórne jego użycie. Teksty pierwotne były zeskrobywane i następnie, na odzyskanej powierzchni, pisano nowe. Z tego powodu wiele ważnych dla historii zapisów zostało bezpowrotnie zniszczonych.

Do pisania na pergaminie stosowano najpierw trzcinę, później używano piór ptasich, szczególnie gęsich i łabędzich, rozszczepiane na końcówkach. Do ich temperowania służył specjalnie wykonany do tego celu nożyk.

Od wczesnego średniowiecza najczęściej wykorzystywaną cieczą pisarską był atrament żelazowo-galusowe, zawierający w swoim składzie jednocześnie żelazo, galasówki (wyciąg z larw osy galasowej), gumę arabską, wodę lub wino. W starych recepturach atramentów spotykamy także inne dodatki: ałun, sól, piwo czy miód.

Zastępowanie pergaminu przez papier, surowca tańszego w produkcji, rozpoczęło się w Europie od XI-XII wieku i trwało przez kilka stuleci. Pierwsze papiernie na tym kontynencie powstały jednak dopiero w XIV wieku (w Polsce w połowie XV). Musiało upłynąć jeszcze wiele lat do całkowitego wyparcia pergaminu.

Najstarsze dokumenty, dwie bulle papieskie, pochodzą z drugiej połowy XII  wieku. Datowany wcześniej dokument (Klasztor Benedyktynów w Mogilnie, sygn. 1) sporządzony rzekomo w kancelarii księcia Mieszka Starego okazał się, po przeprowadzonych przez historyków badaniach, XIII-wiecznym falsyfikatem.

Data i miejsce: 18-06-1179 Lateran

Wymiary: 550×625+27

Treść: Papież Aleksander III na prośbę opata Alberona i braci klasztoru benedyktynów w Mogilnie przyjmuje wspomniany klasztor pod opiekę św. Piotra.

Data i miejsce: 09-04-1193 Lateran

Wymiary: 690×540+30

Treść: Papież Celestyn III, na prośbę przeoryszy Beatryczy, przyjmuje klasztor premonstratensek pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny w Strzelnie, pod opiekę Stolicy Apostolskiej, zatwierdza jego posiadłości i nadaje mu liczne przywileje.

Data i miejsce: 21-10-1290 Gniezno

Wymiary: 410×230+24

Treść: Jakub II, arcybiskup gnieźnieński, nadaje klasztorowi cystersów w Byszewie dziesięciny z wsi przyległych do klasztoru, w zamian za dziesięciny kościoła w Dobrowie.

W polu pieczęci, w gotyckiej niszy arcybiskup siedzący frontalnie na tronie, w szatach pontyfikalnych. W lewej ręce trzyma pastorał, prawa wzniesiona jest do błogosławieństwa. Stopy postaci spoczywają na leżącym psie, poręcze tronu również stylizowane są na psie głowy. W tle zaplecek ozdobiony kółkami, za nim wyobrażenie gotyckiej budowli.

Data i miejsce: 22-06-1312 Toruń

Wymiary: 320×290+52

Treść: Karol z Trewiru, wielki mistrz Zakonu krzyżackiego widymuje (fałszywy) dokument Księcia Mestwina z 25.07.1295 zawierający potwierdzenie kupna wsi Dębogóra przez klasztor cystersów w Byszewie.

W polu pieczęci siedząca na tronie skrzyniowym Maria, w obszernych szatach, w koronie na głowie otoczonej promienistą aureolą. W prawej ręce trzyma zwieńczone kwiatem berło, lewą podtrzymuje siedzące na jej kolanach Dzieciątko. Ma ono wzniesioną prawą rękę w geście błogosławieństwa.

Data i miejsce: 10-09-1356 Brześć Kujawski

Wymiary: 588×302+62

Treść: Kazimierz, król polski, pan i dziedzic ziem krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, kujawskiej i pomorskiej, zatwierdza Markowi, proboszczowi klasztoru premonstratensów w Strzelnie, dokument z 7.03.1231, wydany przez księcia Kazimierza kujawskiego, następującej treści: “Kazimierz, książę kujawski, zatwierdza klasztorowi w Strzelnie posiadanie miejsca siedziby samego klasztoru, miasta Strzelna, wsie Młyny, Książ, Witkowo, Sławsko, Rzadkwin, Cieńcisko, Bronisław Mały i Bielsko, uwalnia klasztor i owe wsie od wszelkich książęcych opłat, robót, podwód, budowy grodów i miast, itp.,  zwalnia kmieci i wszystkich współczesnych i przyszłych osadników pomienionych miejscowości od jurysdykcji swoich urzędników, zastrzegając sądownictwo to dla proboszcza klasztoru czy jego administratora lub też dla siebie samego.  Król ze swej strony uwalnia pomienione miejscowości od wszelkiej jurysdykcji swoich urzędników, poddając kmieci pod jurysdykcję sołtysów, sołtysów pod jurysdykcję proboszcza klasztoru, samego zaś proboszcza, gdyby się wzbraniał wymierzać sprawiedliwość  pod własną swoją lub swego starosty jurysdykcję; pozwala też klasztorowi w granicach jego posiadłości lokować wsie na prawie polskim lub niemieckim, których kmiecie zażywać mają tegoż prawa, co miasto Strzelno, i przyznaje opłaty z wszelkiego rodzaju sądownictwa proboszczowi klasztoru lub jego administratorowi.

W polu pieczęci postać króla w powłóczystej szacie, siedzący na skrzyniowym gotyckim tronie. Na głowie władcy otwarta korona. W prawej ręce trzyma berło na długim trzonku, w lewej jabłko zakończone krzyżykiem. U stóp tronu, w trójkątnym polu, znajduje się godło książąt kujawskich: połulwa i połuorła pod wspólną koroną.

Data i miejsce: 06-05-1393 Strzelno

Wymiary: 385×220+79

Treść: Król Władysław (Jagiełło) nadaje proboszczowi klasztoru, Wilhelmowi i samemu klasztorowi w Strzelnie, chcąc im wynagrodzić dewastacje i rabunki dokonane przez ich przeciwników, oraz pożary, jakimi zostali nawiedzeni, przywilej na odprawianie w mieście Strzelno (“Strzellno Strzelno”) targu w czwartek każdego tygodnia.

W polu pieczęci gotycka tarcza, trzymana za głowicę przez anioła tarczownika, podzielona na cztery pola. W polu pierwszym polski Orzeł, w drugim litewska Pogoń, w trzecim herb Wielkopolski i ziemi kaliskiej, w czwartym herb Kujaw (połuorzeł-połulew).

Data i miejsce: 05-01-1401 Rzym

Wymiary: 515-518 x 314-320 + 64-70

Treść: Bonifacy IX papież, na prośbę karmelitów przy kościele Panny Marii, zatwierdza tę fundację klasztorną powstałą bez zgody odnośnych czynników kościelnych, z zachowaniem praw kościoła parafialnego i obdarza ją przywilejami jakie mają inne klasztory.

Imię papieża, napisane tzw. majuskułą gotycką z domieszką liter minuskulnych (litera n).

Data i miejsce: 13-12-1459 Piotrków

Wymiary: 694×473+70

Treść: Król Kazimierz (Jagiellończyk) na prośbę Jana Luckaw, proboszcza klasztoru premonstratensek w Strzelnie, potwierdza w transumpcie przywilej, zatwierdzony już przez króla Kazimierza (III Wielkiego) w dniu 10.09.1356 i przez króla Władysława (II Jagiełłę) w dniu 6.05.1399, z 7.03.1231, w którym Kazimierz, książę kujawski, zatwierdza klasztorowi posiadane przezeń majątki ziemskie, szczegółowo wymienione, cło i karczmę w Mątwach, uwolnienie poddanych klasztornych od wszelkich książęcych podatków i robocizn, oraz od książęcego sądownictwa, a zatwierdzenie swoje król Kazimierz (IV Jagiellończyk) uzupełnia przywilejem na odprawianie w mieście Strzelno jarmarku rocznego w dniu Podniesienia św. Krzyża.

W polu pieczęci trójłukowa rozeta, wewnątrz której umieszczono późnogotycką, czteropolową tarczę herbową. W pierwszym z nich widnieje polski Orzeł, w drugim litewska Pogoń, w trzecim herb Wielkopolski i ziemi kaliskiej, w czwartym herb Kujaw (połuorzeł-połulew). Spoza tarczy wyłaniają się popiersia trzymaczy. U góry umieszczono tabliczkę z herbem Jagiellonów – Podwójnym Krzyżem

Data i miejsce: 06-06-1690 Warszawa

Wymiary: 757x773x640-653

Treść: Jan III [Sobieski], król polski … potwierdza miastu Solcowi i transumuje przywileje królów polskich: Michała [Korybuta Wiśniowieckiego] w Warszawie z 24.12.1670; Jana Kazimierza w Warszawie z 17.03.1651; Władysława IV w Warszawie 20.121635; Zygmunta III [Wazy] w Warszawie z  22.04.1589; Stefana [Batorego] w Bydgoszczy z 19.01.1577; Zygmunta [Starego] z 27.02.1538, wraz z zawartym w nich dokumentem Przemysława, księcia kujawskiego nadającego dziedziczenie sławetnemu Tomaszowie z Jaksic wójtostwo w Solcu z uposażeniem, wolnościami na okres 10 lat od wszelkich opłat z prawem sądzenia i dochodami z jatek.

W polu pieczęci tarcza z Orłem polskim w otwartej koronie. Na jego piersi tarcza z Janiną, herbem Sobieskich. Tarczę podtrzymują postacie w powłóczystych szatach i w hełmie. Nad tarczą z Orłem umieszczono zamkniętą koronę, zwieńczoną kulką z krzyżykiem. W polu zewnętrznym znajduje się wieniec 11 herbów państwowych i ziemskich, między innymi Pogoń, herby Rusi, Prus Królewskich, Pomorza, Kujaw, Podola i ziemi dobrzyńskiej.

Data i miejsce: 29-09-1287 Inowrocław

Wymiary: 260×154+20

Treść: Ziemomysł książę kujawski rozstrzyga spór co do wsi Wiązowno i Dąbrowa Kamienna, między opatem Gerardem z Byszewa, a Mikołajem i Florianem z “Lyskow”.

W polu pieczęci wyobrażono księcia, w kolczej zbroi oraz tunice, z kapturem kolczym i hełmem stożkowatym na głowie, który wybiegając z bramy zamku przebija mieczem atakującego go lwa. W lewej ręce książę trzyma tarczę, osłaniającą go przed wspiętym lwem, który wczepił się w nią pazurami.