- Archiwum byłej Komisji Generalnej w Bydgoszczy 1906 – 1923
- Oddział Archiwum Poznańskiego w Bydgoszczy
- Oddział Archiwum w Gdańsku 1939 – 1945
- Archiwum Państwowe w Bydgoszczy 1945 – 1951
- Wojewódzkie Archiwum Państwowe 1951 – 1983
- Archiwum Państwowe w Bydgoszczy po 1983
- Oddział w Inowrocławiu
- Kręta droga do nowej siedziby
Archiwum byłej Komisji Generalnej w Bydgoszczy 1906 – 1923
W Bydgoszczy przy ul. Dworcowej 65 (wcześniej 29) od przeszło stu lat funkcjonuje archiwum. Początkowo było to archiwum zakładowe, a od 1924 archiwum historyczne. W 1906 utworzono tu archiwum jako komórkę organizacyjną Komisji Generalnej w Bydgoszczy. Po jej likwidacji, utworzono w ramach Komisji Generalnej we Wrocławiu Archiv für die Provinzen Westpreußen und Posen in Bromberg, dla dokumentacji formalno- prawnej opisującej na planach i w recesach granice i zobowiązania uwłaszczanych nieruchomości rolnych oraz dokumentującej wyroki rozstrzygające spory poszczególnych miejscowościach.
Od 1920 zmieniono nazwę instytucji na: Archiwum byłej Komisji Generalnej w Bydgoszczy. Zgromadzono w nim około 200 tys. jednostek archiwalnych, w tym około 10 tys. planów. Zostały one spisane w repertoriach wg klucza geograficznego. Archiwum zarządzał Mieczysław Białynia Rzepecki, od 1909 jako sekretarz generalny, a od 1920 dyrektor.
Archiwum nie posiada fotografii M. Białyni Rzepeckiego. Pozostaje nam tylko charakterystyka T. Esmana: „Wysoki, barczysty Pan, wąs szumiasty, czupryna trochę na jeża, siwiejąca, ruchy zamaszyste. Tylko kontusz i karabelę, a cześnik z „Zemsty” wiernie skopiowany”. (Archiwum prof. dr hab. Ryszarda Kabacińskiego 1940- 2007, sygn. 89, str. 9)
Główny budynek Archiwum przy ul. Dworcowej 65 (wcześniej 29) powstał jako willa fabrykanta w latach 70- tych XIX w. Na początku lat 20 – tych XX wieku w budynku mieścił się także Bank Rentowy, później Państwowy Bank Rolny, Powiatowy Urząd Ziemski oraz było kilka mieszkań, w tym mieszkanie dyrektora.
Oddział Archiwum Poznańskiego w Bydgoszczy
Z dniem 1 I 1924 r. Archiwum b. Komisji Generalnej w Bydgoszczy zostało włączone do sieci polskich archiwów historycznych jako: Oddział Archiwum Poznańskiego w Bydgoszczy. Potwierdzeniem zmiany statusu archiwum było przejęcie w lipcu 1924 r. większości akt (ok. 10000 poszytów) Rejencji Bydgoskiej dotyczących spraw szkolnych, kościelnych i domen oraz spraw prezydialnych. Inwentaryzacja trwała do 1939. W końcu lat trzydziestych przejęto do zasobu inne akta, w tym kilka tysięcy akt komend policji państwowej województwa pomorskiego. W pierwszych latach funkcjonowania Oddziału dominowały sprawy związane z aktami Komisji Generalnej. Przygotowano także akta i mapy do wymiany z Niemcami.
W 1929 korzystało 69 osób, w tym 32 przybyły osobiście. Urząd Katastralny na zlecenie Archiwum wykonał 28 odrysów i 2 kopie map katastralnych.
W 1938 zarejestrowano 154 kwerend archiwalnych, w tym 2 naukowe, 122 majątkowych, 6 genealogicznych, 24 innych. Według innej statystyki spraw archiwalnych dla władz państwowych było 85, samorządowych 9, duchownych 2, instytucji i zrzeszeń- 5, osób prywatnych 53.
W grudniu 1938, po włączeniu Bydgoszczy do województwa pomorskiego, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministerstwem Oświecenia Publicznego zarządziło, że akta kategorii „A” władz i urzędów z województwa pomorskiego mają być przejmowane przez Oddział Archiwum Poznańskiego w Bydgoszczy. W działalności Oddziału pojawiły się działania w zakresie nadzoru nad narastającym zasobem archiwalnym, takie jak przejmowanie archiwaliów z istniejących urzędów i władz czy wyrażanie zgody na wybrakowanie akt.
Oddział Archiwum w Gdańsku 1939 – 1945
Po wybuchu wojny w 1939 Oddział Archiwum Poznańskiego w Bydgoszczy wszedł w skład Archiwum Rzeszy w Gdańsku. W Oddziale zabezpieczone zostały akta polskich władz wojewódzkich z Torunia, w tym akta Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego (34 tony w 3 wagonach kolejowych), władz powiatowych, szkolnych i&npsp;władz z Bydgoszczy, Torunia, Chełmna, Świecia, Tucholi, Sępólna i Wyrzyska oraz cenne, bogate archiwalia podworskie Komierowskich, Szczanieckich i Alven- slebenów. Do Archiwum zostały przekazane akta zlikwidowanych organizacji niemieckiej mniejszości narodowej z lat 1920 – 1939.
Pracą Oddziału w pierwszych latach wojny (do lutego 1943) kierował dr Adalbert Hahn., delegowany do Bydgoszczy z archiwum w Berlinie – Dahlem. W latach wojny część przejętych archiwaliów została spisana w repertoriach, w których ewidencjonowano akta tematycznie, niekiedy bez poszanowania przynależności zespołowej.
Przed końcem wojny część zborów Bydgoskiego |Archiwum została rozśrodkowana. W wyniku działań wojennych zaginęła większość planów i map Komisji Generalnej w Bydgoszczy. Z około 10 tysięcy jednostek pozostało tylko kilkaset. Zaginęły także dokumenty królewskie i inne z Archiwum Miejskiego Bydgoszczy. W pierwszych miesiącach wojny zniszczono także większość akt polskich organizacji i stowarzyszeń, niektóre archiwa podworskie.
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy 1945 – 1951
W lutym 1945 r. Tadeusz Esman wznowił działalność Oddziału Archiwum Państwowego w Bydgoszczy. Formalną nominację na kierownika Archiwum Państwowego w Bydgoszczy otrzymał w czerwcu 1945. Zmiana statusu Oddziału na Archiwum Państwowe w Bydgoszczy nastąpiła na mocy zarządzenia Ministra Oświaty z dnia 21 czerwca 1947. T. Esman został mianowany dyrektorem Archiwum Państwowego. Przed instytucją stały trzy zadania: zabezpieczyć i repatriować rozproszone archiwalia oraz zbudować bazę magazynową.
Już 27 stycznia 1945 Tadeusz Esman objął kierownictwo Komitetu Ochrony Mienia Państwowego i Kulturalnego w Bydgoszczy, który później został przekształcony w Wojewódzkie Biuro ds. Archiwalnych i Bibliotecznych. Wielokrotnie wyjeżdżał, w tym z ramienia archiwów państwowych w teren na Pomorze Zachodnie, w poszukiwaniu akt i ich zabezpieczaniu. Z akcji zabezpieczającej do magazynów zwożono setki metrów akt i książek. Z braku miejsca na półkach składowano je w stosach. Później przekazywano je do różnych bibliotek.
Z uwagi na brak miejsca w magazynach oraz nie zaakceptowanie propozycji przejęcia sąsiedniej poniemieckiej kamienicy, konieczne stało się wybudowanie nowych magazynów. W lipcu 1946 pojawiła się koncepcja powiększenia budynku frontowego przez rozbudowę wjazdu (3 kondygnacje) oraz wydłużenie skrzydła oraz częściową rozbudowę poddasza. Ostatecznie wydłużono skrzydło i dobudowano nowe od strony gmachu kolejowego.
Wojewódzkie Archiwum Państwowe 1951 – 1983
29 marca 1951 ukazał się dekret o archiwach państwowych. Na jego podstawie przekształcono archiwa państwowe w wojewódzkie archiwa państwowe oraz utworzono powiatowe archiwa państwowe. W 1951 w skład sieci archiwów państwowych weszło upaństwowione Archiwum Miejskie w Toruniu, które 2 VIII 1951 zostało przemianowane na Oddział Terenowy WAP w Bydgoszczy. Powiatowe archiwa państwowe utworzono w Grudziądzu (1951), Włocławku (1951), Chojnicach (1952) i Inowrocławiu (1953). Z wyjątkiem Oddziału w Toruniu, w którym zatrudniano wykształconych archiwistów, w pozostałych placówkach należało pierwszych kierowników placówek dokształcać w sprawach archiwalnych. Niezbędne było rozwiązanie problemów lokalowych. Do nowych stałych siedzib przeprowadził się Oddział w Toruniu (1960) i Inowrocławiu (1972) oraz PAP w Chojnicach.
Archiwum bydgoskie w latach 50-tych koncentrowało się na porządkowaniu zasobu, wydzieleniu zespołów archiwalnych i ich ewidencjonowaniu. Na szeroką skalę podjęto rozpoznanie istniejących w terenie składnic akt oraz nadzorowanie brakowania archiwaliów. W latach 1951- 1982 nastąpiły istotne zmiany w zasobie Archiwum. Poza przejmowaniem materiałów archiwalnych władz i instytucji z terenu województwa, miały miejsca przekazywania w latach 50- tych i 60 cennych materiałów historycznych przechowywanych w Gdańsku i Poznaniu.
Po reformie administracyjnej w 1976 Oddział w Toruniu został przekształcony w samodzielne wojewódzkie archiwum państwowe. PAP w Chojnicach zostało przekształcone w Ekspozyturę, a placówki w Grudziądzu, Inowrocławiu i Włocławku w Oddziały. Do WAP w Toruniu włączono Oddział w Grudziądzu (1976) oraz we Włocławku (1982).
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy po 1983
W 1982 dyrektorem Archiwum został dr Janusz Kutta. W następnym roku ukazała się nowa Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, która stawała przed archiwami nowe zadania. Jednym z podstawowych było wzmocnienie zespołu pracowników, po przejściu na emeryturę większości dotychczasowych.
Zmiany na szerszą skale pojawiły się w latach dziewięćdziesiątych. Pojawił się pierwszy komputer (1993), aktywniej archiwum zaczęło wychodzić na zewnątrz. Popularyzacji działalności i zbiorów Archiwum Państwowego w Bydgoszczy służyły wydawane opracowania dyrektora Archiwum dr Janusza Kutty, Marka Romaniuka i innych archiwistów. Szczególną okazję ku temu dawały kolejne promocje (7 tomów, 718 biogramów) Bydgoskiego Słownika Biograficznego, których autorami byli bydgoscy archiwiści (Janusz Kutta, Marek Romaniuk, Stanisław Błażejewski).
Obok codziennego opracowania i obsługi informacyjnej użytkowników zdarzały się w działalności bydgoskich archiwistów działania niecodzienne, jak zebrania naukowe, promocje wydawnictw, uroczyste otwarcia wystaw. Wydarzeniem było uroczyste przekazanie w 2003 Archiwum rodziny von Bethmann- Hollweg z Runowa Krajeńskiego przez mieszkających w Anglii dzieci Joachima-Albrechta i Barbary, braci Dereka i Aleksandra von Bethmann-Hollweg z małżonkami Molly i Geraldine
Archiwiści, członkowie Stowarzyszenia Archiwistów Polskich mogli na zebraniach i podczas wycieczek pogłębić swoją wiedzę i zapoznać się z zasobami krajowych i zagranicznych archiwów.
Oddział w Inowrocławiu
Powiatowe Archiwum Państwowe w Inowrocławiu zostało utworzone 1 IX 1953. W sierpniu 1958 zostało przekształcone w Oddział Terenowy WAP w Bydgoszczy. Początkowo PAP w Inowrocławiu mieściło się w siedzibie PPRN w Inowrocławiu, a od 1972 w samodzielnym budynku przy Narutowicza 58.
Pracami Oddziału kierowali: Edward Szelner (1953-1955), Tadeusz Kaliski (1955-1970), Barbara Kwiatkowska (1970-1971); Lidia Wakuluk (od 1 stycznia 1972)
Kręta droga do nowej siedziby
Niektóre nasze akta to istne „wędrowniczki”. Po 1975 roku znaczna część zespołu Komisji Generalnej przeniesiona została do magazynu w Szubinie, skąd w 1981 trafiła do składnicy przy ul. Wyszyńskiego (dzisiejszy WORD). Stamtąd akta przewędrowały do magazynu na terenie ZNTK (PESA), gdzie znalazły się w „doborowym towarzystwie” akt po PZPR. W 2008 roku miała miejsce znowu translokacja do klimatyzowanych pomieszczeń przy ul. Wiślanej.
W początkach lat 90- tych bydgoskie archiwum, a także mieszkańcy Bydgoszczy, żyli sprawą wyburzenia budynku archiwum i przeniesienia jego siedziby w związku z planami przebudowy linii tramwajowej. Ostatecznie w 1998 przydzielono działkę przy ul. Karłowicza 15. Z braku środków nie został zrealizowany pierwszy projekt budowy nowej siedziby.
W latach 2007- 2008 zrealizowany został projekt adaptacji na potrzeby archiwalne zlikwidowanego warsztatu Szkoły Przyzakładowej ROMETU przy ul. Wislanej 27. Znalazły w nim miejsce archiwalia z likwidowanej Ekspozytury w Chojnicach, magazynów na terenie ZNTK i przepełnionych magazynów przy ul. Dworcowej i z Inowrocławia .
Prezentację przygotowali: S. Błażejewski, K. Klapka, B. Pasieka