Osadnictwo nad Wisłą
Wisła miała wielkie znaczenie dla mieszkańców obecnego województwa kujawsko- pomorskiego w ciągu ostatnich stuleci. Na terenach nadwiślanych powstały i funkcjonowały liczne osiedla i grody. Najbliższym Bydgoszczy (a obecnie na terenie miasta) był gród w Wyszogrodzie, położony na lewym brzegu Wisły, w strategicznie ważnym miejscu na pograniczu pomorsko-kujawskim. Gród sprawował kontrolę nad drogą wodną Wisły i traktem lądowym wiodącym z Kujaw na Pomorze Gdańskie oraz ziemię chełmińską. O gród toczono wiele walk. Najstarszy ich opis odnajdujemy w kronice Galla Anonima. W 1330 r. Wyszogród został spalony przez wojska krzyżackie. Jego zadania militarne, administracyjne i gospodarcze przejął Fordon oraz częściowo gród, a od 1346 r. miasto Bydgoszcz.
Średniowieczną metrykę mają także inne nadwiślańskie miasta jak: Chełmno, Świecie, Nowe, Grudziądz, Kwidzyn, Gniew i Tczew. Bogatą dokumentację ich historii znajdziemy w bydgoskim archiwum oraz w sąsiednich archiwach w Gdańsku i Toruniu. Skróconym, symbolicznym obrazem ich wielowiekowej historii i związków z Wisłą są panoramy od strony rzeki, wykonane przez bydgoskiego fotografa w początkach XX w. podczas wycieczki parowcem z Bydgoszczy na Hel.
Z zagospodarowaniem trudnych, wymagających dużo pracy i umiejętności, nadwiślanych ziem związana jest dokumentacja osadnictwa olęderskiego. W bydgoskim archiwum zachowały się akta trzech wsi związanych z tego rodzaju osadnictwem: Łęgnowa, Otorowa i Przyłubia. Najstarszym śladem osadnictwa olęderskiego jest kontrakt lokacyjny z 3 I 1594 r., na mocy którego Maciej Przyłubski, wydzierżawia wieś Przyłubie osadnikom olęderskim. Większość zachowanych akt wsi pochodzi z lat zaboru pruskiego. Obok kopii przywilejów dla osadników są w nich m.in. umowy kupna- sprzedaży, sprawy sądowe, szkolne, kościelne i kontrybucje, a także promu przez Wisłę oraz utrzymania brzegów rzeki i strumieni. Odpisy przywilejów i inne dokumenty dla olędrów, a właściwie mennonitów, osiedlanych na terenach nadwiślanych w okolicach Nowego, Grudziądza i Świecia, zachowały się w aktach gruntowych Sądu Grodzkiego w Nowem.
Porty nad Wisłą
Jednym z czynników decydujących o gospodarczym znaczeniu Wisły są porty i przystanie rzeczne, w których załadowywano produkty eksportowane z terenów nadwiślanych. Początkowo były to przede wszystkim zboże i drewno, a później surowce dla miejscowego przemysłu oraz jego wyroby.
W XIX i XX wieku przy każdej większej miejscowości nadwiślańskiej funkcjonował port lub przystań rzeczna. Dla rozwoju transportu na linii Wisła – Odra duże znaczenie miało wybudowanie portu w Brdyujściu, obsługującego drogę wodną tych rzek przez Kanał Bydgoski. Przejął on zadania funkcjonujących wcześniej na terenie miasta kilku przystani, posiadających wydzielone baseny portowe. Został zbudowany w 1879 r., a rozbudowany w 1906 r. Po roku 1920 r. bydgoski port drzewny był tylko częściowo wykorzystywany z uwagi na zmniejszeniem się wywozu drewna do Niemiec. Akwen w Brdyujściu zaadaptowano na tor regatowy.
W latach dwudziestych, w pierwszym okresie budowy portu w Gdyni pojawiły się próby zorganizowania portu morskiego w Tczewie, który miał umożliwić eksport polskiego węgla transportowanego Wisłą ze Śląska.
Promy i mosty
Przez wiele pierwszych stuleci podstawowym miejscem przeprawy przez Wisłę były brody. W okresie staropolskim przy każdym większym mieście funkcjonowały promy. Prom w Chełmnie łączył obydwa brzegi Wisły na ważnej drodze krajowej przez cały okres międzywojenny. Promy były zastępowane przez mosty. W naszym regionie pierwszy most drewniany zbudowano w 1500 r. w Toruniu. Chociaż często niszczony przez kry lodowe przetrwał do XIX w. Na pomorskim odcinku Wisły epokę budowy mostów żelaznych zapoczątkował most w Tczewie. Został on zbudowany
w latach 1851– 1857 na potrzeby linii kolejowej do Królewca. Jako mosty drogowo- kolejowe zbudowano w następnych latach obiekty w Toruniu (1873) i Grudziądzu (1879). Most kolejowy w Grudziądzu miał być ogniwem spinającym dwie magistrale kolejowe Pruskiej Kolei Wschodniej (Ostbahn). Były to linie Bydgoszcz- Królewiec oraz Poznań- Olsztyn.
Oddany do użytku w 1893 r. most w Fordonie był najdłuższym w Niemczech i pierwszym zbudowany na świecie ze stali zlewnej. Jezdnia wraz z poboczami jak i ciągi piesze miały nawierzchnię drewnianą. Jako sztuczne oświetlenie zastosowano lampy naftowe. W 1934 r. Toruń wzbogacił się o nowy most drogowy, przeniesiony z Opalenia.
Mosty przez Wisłę miały duże znaczenie militarne. Dlatego też były niszczone w czasie II wojny światowej.
Żegluga wiślana
Obchodzimy 550 rocznicę pierwszego wolnego flisu na Wiśle w 1467 r. Wtedy to rozpoczął się ponad 300 letni „złoty okres” żeglugi wiślanej. Najstarsze dokumenty o wiślanej żegludze w zasobie bydgoskiego archiwum związane są z Bractwem szyprów, sterników, pomagierów w Bydgoszczy, które pierwszy przywilej otrzymało w 1487 r. Po działalności Bractwa pozostał dokument królewski z 1635 r. oraz dwie księgi z ewidencją członków i protokółami posiedzeń z lat 1592-1766. Część przywilejów Bractwa zachowała się w odpisie w spisanej w XIX w księdze przywilejów miasta Bydgoszczy. Przed 1772 r. głównym celem bydgoskich szyprów był Gdańsk, do którego wywożono przede wszystkim zboże z kujawskich pół i drzewo z podbydgoskich lasów. Po wybudowaniu Kanału Bydgoskiego dominujący kierunek żeglugi zmienił się na Odrę i Berlin.
Zachowane fotografie żeglugi na Wiśle z przełomu XIX i XX w. pokazują rzekę tętniącą życiem, pełną pływających barek, tratw i statków wycieczkowych. Duże ożywienie znajduje odbicie w zestawieniach statystycznych obrazujących przewozy transportem wodnym.
Zagrożenia powodziowe
Z Wisłą wiązały się nie tylko korzyści dla mieszkańców. Rzeka była także bardzo groź-na dla mieszkańców, groziła katastrofalnymi wylewami. To w obawie przed nimi budowano na terenach zalewowych wały. Na terenie Pomorza zadanie ich utrzymania spoczywało przede wszystkim na związkach wałowych, pod nadzorem miejscowych władz. Ich rozmieszczenie przedstawiono na mapce. Jednak nie zawsze wały chroniły przed wielkimi powodziami, tak jak to było na wiosnę w latach 1888, 1924, 1937 i 1947. W 1924 wezbrana woda zalała kilka wsi w okolicy Chełmna, a w 1925 r. przerwała tamę pod Czarnowem.
Rozbudowa dróg wodnych
O dużej wartości Wisły jako drogi wodnej decydował przede wszystkim zakres ziem polskich objętych jej dorzeczem nadającym się do wykorzystania dla żeglugi. Początkowo zakres ten był ograniczony do jej dorzecza. W XVIII w. podjęto pierwsze działania w sprawie poszerzenia możliwości komunikacyjnych przez połączenie kanałami z innymi drogami wodnymi. Pierwszym takim rozwiązaniem był Kanał Bydgoski wybudowany w latach 1773- 1774, który po-przez Brdę i Noteć połączył Wisłę z Odrą. W latach 1910-1915 przebudowano Kanał oraz zmieniono jego bieg. Rozbudowę dróg wodnych na terenie Bydgoszczy planowały także okupacyjne władze niemieckie, rozważając budowę kanału północnego oraz dużego portu rzecznego nad Wisłą w Fordonie. Do idei rozbudowy dróg wodnych w 1947 r. wrócił na prośbę Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego w Bydgoszczy, inż. S. Tychoniewicz, w opracowaniu Rozbudowa bydgoskiego węzła dróg wodnych.
W sferze projektów pozostawały polskie inicjatywy rozbudowy dróg wodnych w okresie międzywojennym. Ich cechą charakterystyczną był nowy kierunek dróg wodnych, dostosowany do potrzeb odrodzonej Polski. Nowe projektowane kanały miały połączyć polski Śląsk z portami morskimi na wybrzeżu. W projekty te były zaangażowane także po-morskie miasta nadwiślane.