Obecnie w zasobie Archiwum Państwowego w Bydgoszczy znajdują się 672 dokumenty pergaminowe i papierowe, w tym 135 dokumentów królewskich. Najwięcej tego rodzaju źródeł historycznych zachowało się w zespołach poklasztornych. To właśnie w nich przechowywane jest około 80% pergaminów i dokumentów papierowych.
Dokumenty królewskie
W pogańskiej Polsce, która nie znała pisma – więc również form prawa pisanego – długo obowiązywało prawo zwyczajowe. Nie znano dokumentu jako środka, który regulował stosunki własnościowe między ludźmi i mógł posłużyć przed sądem jako środek dowodowy. Przyjęcie chrztu przez Mieszka I spowodowało, że Polska znalazła się w łacińskim kręgu kulturowym, gdzie wewnątrz wspólnoty komunikowano się za pośrednictwem uniwersalnych środków, np. na piśmie w języku łacińskim (zaś jako lingua franca nie tylko w Europie, ale i na świecie). Duchowieństwo wykorzystywało pismo do obrzędów liturgicznych oraz spraw administracyjnych. Proces „oswajania się” z językiem ułatwiały inskrypcje na monetach, kamieniach granicznych oraz tablicach umieszczonych przy kościołach. Z biegiem czasu łaciny zaczęto uczyć w rozwijającej się sieci szkół parafialnych. Kształcono tam między innymi przyszłych urzędników oraz kupców.
Czytaj więcej
Do XII wieku wykorzystanie dokumentu było ograniczone. Nie korzystano z niego w sprawach wewnętrznych (regulacji praw i majątków). Dokument znajdował zastosowanie w polityce zagranicznej, kiedy to jego odbiorcami byli monarchowie i duchowieństwo z innych państw.
Obwieszczanie sformułowanych aktów prawnych następowało w formie ustnej. W tym okresie mocy prawnej nadawały zeznania świadków. Wynikało to przede wszystkim z większej liczby niepiśmiennych odbiorców. W późniejszym czasie nastąpiło odwrócenie tych proporcji. Tworzyły się w ten sposób podwaliny pierwszych kancelarii książęcych, a następnie królewskich, odpowiedzialnych za wystawianie dokumentów. Dopiero od XII wieku dokumenty były zbliżone do notacji relacjonujących przebieg wydarzeń. Z powyższego względu dokumenty z tego okresu nie miały charakteru dyspozytywnego, lecz jedynie narracyjny. Z biegiem lat (od połowy XII wieku) luźne notacje zaczęły się przekształcać w dokumenty pieczętne. Duży udział w recepcji dokumentu miały klasztory (w szczególności cystersi), bowiem znajdowali się w nich obcokrajowcy, którzy lepiej znali kulturę pisaną. Pierwsze dokumenty były spisywane przez klasztornych odbiorców w celu utrwalenia wydarzenia.
Z czasem odbiorcy różnych nadań i przywilejów zapragnęli spisania swoich praw w dokumencie, ponieważ był on „trwalszym” dowodem niż zeznania „śmiertelnych” świadków. W połowie
XIII wieku dokument zaczął odgrywać rolę świadectwa dokonanej czynności prawnej przez wystawcę. Dokumenty zyskały moc prawną, zaufanie społeczeństwa oraz moc dowodową przed
sądami. Ugruntował się także formularz polskiego dokumentu – dzielił się on na: protokół wstępny (inwokację, intytulację, inskrypcję), treść właściwą (arengę, promulgację albo publikację, narrację,dyspozycję, sankcję, korroborację) i protokół końcowy – eschatokół (podpis, datację, aprekację). Upowszechnienie dokumentu oraz ustabilizowanie jego znaczenia prawnego spowodowało, że za przygotowanie dyplomu odpowiedzialny był wystawca. Dokumenty zyskały istotną rolę prawną. Taki stan wiązał się z zabezpieczeniem interesów i prestiżem
wystawcy, w wyniku czego zaczęły kształtować się kancelarie wystawców dokumentów. Z tego względu w średniowieczu zaczęto korzystać ze specjalistów w zakresie dyktowania i redagowania
tekstów mógł przez nie manifestować swoją władzę oraz propagować różne treści polityczne.
Dokumenty wystawiane dla klasztorów narastały wraz z tworzącymi się w ich dobrach archiwami (zakonnicy szybko zrozumieli, że pisma mają wartość dowodową). Początkowo przechowywano
w nich akta administracyjno-gospodarcze zakonu (nadania, przywileje, korespondencję, sprawy finansowe, spory graniczne, klasyfikacje majątku, zawierane umowy i kontrakty oraz dzierżawy).
Zasób archiwów klasztornych zmieniał się wprost proporcjonalnie do rozwoju spraw, jakimi zajmowało się dane zgromadzenie (rozprawy teologiczne, kalendarze, kroniki, przepisywane księgi liturgiczne, nekrologi, kopiariusze otrzymanych wcześniej dokumentów itp.). Współcześnie spuścizna archiwalna po działalności klasztorów zostawia wiele do życzenia i – trzeba to przyznać – jest mocno zdekompletowana. Wpływ na to mogły mieć działania wojenne, działalność osób świeckich (pozyskiwanie dyplomów na rzecz bibliotek prywatnych) oraz kasata klasztorów w XIX wieku.
Poniżej prezentujemy 8 wybranych dokumentów królewskich wraz z ich pieczęciami, które zaprezentowano na wystawie z okazji Międzynarodowego Dnia Archiwów w 2025 roku.
Dokument króla Władysława Łokietka
Regest:
Władysław Łokietek, król Polski, obwieszcza, że wobec niego doszło do ugody między Mikołajem,
proboszczem klasztoru strzelińskiego i samym
Czytaj więcej
konwentem, z jednej strony, a Dobiegniewem,
synem zmarłego wojewody włocławskiego
(inowrocławskiego?) Jana, z drugiej strony, na podstawie której Dobiegniew odstąpić ma klasztorowi swoją wieś Rzadkwin z jeziorem za 20 grzywien monety toruńskiej; młyn w Rzadkwinie
pozostać ma nadal we własności Dobiegniewa.
Miejsce i data wystawienia:
Inowrocław, 6 grudnia 1328 roku.
Legenda pieczęci:
S WLADISLAI DEI GRA(tia) […] LONIE
Opis pieczęci:
W polu pieczęci, oddzielonym od legendy potrójną linią na zewnątrz ciągłą, w środku z kropek, ukoronowany piastowski Orzeł z wysoko zadartą głową.
Dokument króla Kazimierza Wielkiego
Regest:
Kazimierz Wielki, król Polski, potwierdza układ, na mocy którego Hektor z Łącka zamienia dobra Łącko i Wilcze na dobra cystersów z Byszewa, mianowicie Szpital Górny, Zaduszniki, Glewo i Złotopole.
Miejsce i data wystawienia:
Żnin, 28 stycznia 1358 roku.
Legenda pieczęci:
KAZIMIRUS · D(e)I · GRA(tia) · REX · POLONIE
C(ra)COVIE SANDOM(irie) · SIRAD(IE) · LANC(icie)
· CUYAU(ie) · POMARIAE
Opis pieczęci:
W polu pieczęci, oddzielonym od legendy
Czytaj więcej
poszachowanym pasem oraz linią z kropek, postać króla, w powłóczystej szacie, siedząca na skrzyniowym, gotyckim tronie, którego szczyty zakończone zostały sterczynami. Na głowie władcy znajduje się korona otwarta z trzema fleuronami. W prawej ręce, wspartej na udzie, trzyma on berło na długim trzonku, zwieńczone kwiatonem, w lewej, wyciągniętej, jabłko, zakończone krzyżykiem. W tle widoczny jest zaplecek, rozpościerany przez dwie postacie, poszachowany, którego pola wypełniono kropkami. U stóp tronu, w trójkątnym polu, znajduje się godło książąt kujawskich.
Dokument króla Władysława Jagiełły
Regest:
Władysław Jagiełło, król Polski, daje proboszczowi klasztoru, Wilhelmowi i samemu klasztorowi (premonstratensek) w Strzelnie, chcąc im wynagrodzić dewastacje i rabunki, dokonane przez ich przeciwników, oraz pożary, jakimi zostali nawiedzeni, przywilej na odprawianie w mieście Strzelno („Strzellno Strzelno”) targu w czwartek każdego tygodnia.
Miejsce i data wystawienia:
Strzelno, 6 maja 1393 roku.
Legenda pieczęci:
*WLADISLAUS: DEI: GRA(tia): REX: POLONIE: LITWANIEQ(ue): P(ri)NC(eps): SUPREMUS: […] HE(re)S: RUSS(iae)
Opis pieczęci:
W polu pieczęci, skośnie poszachowanym,
oddzielonym od legendy ciągłą linią, gotycka tarcza, trzymana za głowicę przez anioła tarczownika,
podzielona na cztery pola. W polu pierwszym polski
Orzeł, w polu drugim litewska Pogoń, w polu trzecim herb Wielkopolski i ziemi kaliskiej, w polu
czwartym herb Kujaw.
Dokument króla Kazimierza IV Jagiellończyka
Regest:
Kazimierz [Jagiellończyk] potwierdza przywilej Władysława Łokietka dla klasztoru w Byszewie z 14.04.1325 roku, w którym Władysław potwierdza zapis testamentowy dóbr Tuszkowa spisany przez
Czytaj więcej
Wita z Łubowa na rzecz klasztoru Cystersów w Byszewie. Zarazem potwierdza inne posiadłości klasztoru z pełnią praw i swobód, jurysdykcji oraz
możliwości ich wydzierżawienia zgodnie z zasadami prawa niemieckiego. Wszystkie sprawy cywilne i karne mają być rozpatrywane w tych dobrach.
Niniejsze posiadłości stające się własnością klasztoru zwolniono z zobowiązań prawa polskiego. Potwierdzono również wszelkie dobra nabyte przez klasztor drogą kupna bądź wymiany. Dotyczy to miejscowości: Runowo, Thuscovo [Tuszkowo], Wirchocino [Wierzchucin], Rybino, Popelewo [Popielewo] oraz połowę Sanzechno [Samsieczno],
Comorsa, Lucime [Luczmin], Mankowarsco [Mąkowarsko], Zedno [Sitno],
Crampevo [Krąpiewo], Slupow [Słupowo].
Miejsce i data wystawienia:
Kraków, 8 maja 1471 roku.
Legenda pieczęci:
S KAZIMIRUS DEI GRACIA ·REX · POLONIE · MAGNUS · DUX: LITHWANIE ETC(etera)
Opis pieczęci:
W polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, późnogotycka tarcza, na której znajdują się
skwadrowane herby: Polski (Orzeł w koronie) i Litwy (Pogoń). Pola pierwsze i drugie oddziela krzyż kawalerski. Nad tarczą inicjał królewski k(azimirus): r(ex).
Dokument króla Zygmunta II Augusta
Regest:
Zygmunt [II] August, król Polski, na podstawie relacji Adama Przor, prepozyta klasztoru w Byszewie oraz przedłożonych dokumentów zwalnia klasztor z obowiązku płacenia stacji. Dodatkowo określono, że klasztor nie tylko był zwolniony, ale też nie miał
zwyczaju ponosić tego typu ciężarów w przeszłości. Niniejszemu zwolnieniu podlegają także inne klasztory w regionie.
Miejsce i data wystawienia:
Warszawa, 8 października 1556 roku.
Legenda pieczęci:
SIGISMVNDVS · AVGVST(vs) D(EI) · G(Ratia) REX · POLONIAE ·MAG(nvs) · DVX · LITHVA(niae) · ETC(etera)
Opis pieczęci:
W polu pieczęci, pod koroną zamkniętą, której krzyżyk dzieli legendę, kartusz ze skwadrowanymi herbami Polski (Orzeł) i Litwy (Pogoń), odtrzymywany przez dwa klęczące anioły.
Dokument króla Stefana I Batorego
Regest:
Stefan [I] Batory, król Polski potwierdza dokument Zygmunta [I Starego] z dn. 31.07.1546 roku,
zawierający transumpt dokumentu Tomka, kasztelana sandomierskiego, starosty generalnego
wielkopolskiego i ziemi bydgoskiej z dn. 18.09.1408 roku, wystawiony w Bydgoszczy. Przywilej
dawał braciom prawo pobierania dziesięciny z wielkiego młyna zlokalizowanego naprzeciw kościoła św. Mikołaja, połowy dziesięciny z opłat wodnych i śluzowych, połowu ryb w rzekach królewskich (z wyłączeniem połowu łososia
i jesiotra). Zakazano pobierania z królewskich lasów i borów drewna na opał. Drewno można było pobierać do naprawy bądź do wznoszenia nowych budynków. Zobowiązano zakonników do
uczestnictwa w nabożeństwach ku czci NMP oraz do comiesięcznych psałterzy i czuwań.
Miejsce i data wystawienia:
Bydgoszcz, 8 stycznia 1577 roku.
Legenda pieczęci:
STEPHA […] + I + DEI + GRATIA + REX + POLONIE […] + DVX + LITVANIE […] // SAMO[G]ITIAE + KIIOVIE + WOLINIE + PODLA […] LIVONIE […]
Opis pieczęci:
W polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, na podtrzymywanej przez dwie postacie tarczy wyobrażono polskiego Orła. Nad tarczą korona zamknięta, przecinająca ograniczającą pole wewnętrzne ciągłą linię. Powyżej korony umieszczono trzy tarcze herbowe: z prawej litewska Pogoń, z lewej herb Sforzów, te zwrócone ku sobie w ukłonie heraldycznym i podtrzymywane przez
uskrzydlone postacie. Nad nimi znajduje się mniejsza tarcza z herbem Batorych. W zewnętrznym pierścieniu otaczającym tarczę główną, umieszczono wieniec dziewięciu herbów ziemskich: Rusi, Prus Królewskich, Mołdawii, Pomorza, Kujaw, ziemi sandomierskiej, ziemi lubelskiej, Podwójny Krzyż, ziemi dobrzyńskiej.
Dokument króla Zygmunta III Wazy
Regest:
Zygmunt III [Waza], król polski, zatwierdza akt zamiany, wyciągnięty z ksiąg grodu kruszwickiego i podany w transumpcie, z dn. 5.12.1592 roku wystawiony w Kruszwicy, mocą którego Gabriel Kiełczewski, proboszcz klasztoru strzelińskiego, Dorota Strozenska, podprzeorysza i 2 zakonnice (Dorota Golynska, Jadwiga Leznicka) imieniem tegoż klasztoru, a przy asystencji Jana Konaris, rektora Kolegium Jezuickiego w Poznaniu, komisarza delegowanego przez Jana Quesunium, opata klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu, ustępują tytułem zamiany Wojciechowi Niemojewskiemu wieś klasztorną Łojewo wraz z przyległościami (pola, łąki pastwiska, lasy, gaje, bory, jeziora, stawy, rzeki) oraz chłopskimi zagrodami. W tym także prawo rybołówstwa i łowiectwa oraz wznoszenie młynów. W zamian otrzymują połowę i niektóre działy wsi Kołodziejewo oraz całe wsi Sędowo i Janikowo wraz z wymienionymi wyżej prawami.
Miejsce i data wystawienia:
Warszawa, 16 maja 1593 roku.
Legenda pieczęci:
SIGISMVNDVSS III D(ei) G(ratia): REX · POLONIE M(agnvs): D(vx) LIT(hvaniae): RV[…]EC […]N […]
G(nvm) SVEC(iae) P(roximvs) HAERES ET F(vtvrvs) REX
Opis pieczęci:
W polu pieczęci, oddzielonym od legendy potrójną linią (zewnętrzne ciągłe, zaś środkowa w formie wieńca), dziewięciopolowa tarcza herbowa. W polu
tarczy sercowej umieszczono herb Wazów Snopek, w polu drugim i piątym Trzy Korony, w polach
trzecim i czwartym kroczącego Lwa Folkungów, szóstym i dziewiątym – polskiego Orła, siódmym
i ósmym litewską Pogoń. Nad tarczą korona zamknięta, zakończona, zachodzącą na pole legendy kulką z krzyżykiem. Tarczę po obu stronach podtrzymują putta.
Dokument króla Augusta III
Regest:
August III, król Polski potwierdza na prośbę opata Jana Chrząstowskiego wszelkie przywileje klasztoru w Koronowie.
Miejsce i data wystawienia:
Warszawa, 13 sierpnia 1757 roku.
Legenda pieczęci:
AVGVST(vs) III D(ei). G(ratia). REX POL(oniae) · MAG(nvs) · DVX LIT(hvaniae) · RVS(siae) · PRVS(siae) · MAS(oviae) · SAM(ogitiae) · KI(oviae) · VOL(hyniae) · POD(oliae) · PODL(achiae) · LIV(oniae) · SMO(lensciae) · SE(veriae) · CZE(rniehoviae) · NEC · N(on) DVX ·SAX(oniae) · PRIN(ceps) · ELECTOR[…]
Opis pieczęci:
Czytaj więcej
W polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, tarcza z ukoronowanym Orłem polskim, zwieńczona koroną zamkniętą, dzielącą zewnętrzny pierścień i legendę. Na piersi Orła widoczna jest słabo czytelna tarcza herbowa. Tarczę główną flankują woluty, na których siedzą aniołki trzymające liście palmowe. Na wewnętrznej stronie obręczy
korony umieszczono datę: 1733. W zewnętrznym polu o kształcie pierścienia znajduje się 11 herbów państwowych i ziemskich (litewska Pogoń, umieszczona na tarczy zwieńczonej mitrą oraz herby Rusi, Prus Królewskich, Pomorza, Mołdawii, ziemi sandomierskiej, Kujaw, Podwójny Krzyż, ziemi lubelskiej, Podola, ziemi dobrzyńskiej).
Pieczęcie królewskie
Nierozłącznym elementem dokumentu królewskiego jest pieczęć, którą umieszczano przy dokumencie w celu potwierdzenia jego autentyczności. Marcin Hlebionek zidentyfikował ponad 550 odcisków pieczęci znajdujących się przy dokumentach samoistnych przechowywanych w zasobie bydgoskiego archiwum.
Według katalogu pieczęci zidentyfikowano 36 wzorów pieczęci (tłoków) królewskich oraz skatalogowano 83 odciski pieczęci królewskich.
Pieczęć posiadała trzy zasadnicze funkcje: znaku rozpoznawczo-własnościowego, środka zabezpieczająco-kontrolującego (np. tajemnicę dokumentu, nienaruszalność pisma lub przedmiotu) oraz instrumentu wiarygodności (środka dowodowego). Najważniejszą funkcją pieczęci było uwierzytelnianie dokumentu. Brak umiejętności pisania przez większość społeczeństwa średniowiecznego spowodował, że pieczęć stała się jedynym środkiem uwierzytelniania. Aby mówić o oryginalności pieczęci należy wskazać, że odcisk musiał być zgodny z pieczęcią używaną przez pieczętarza czy współpieczętarza. Pieczęć przywieszona do dokumentu stanowiła rozpoznawalny symbol wystawcy, przez który utożsamiano moc prawną, w wyniku czego zaczęła pełnić funkcję sigillum authenticum44. Pieczęć sigillum authenticum nadawała dokumentowi pełną wiarygodność przed sądem, posiadała przy tym walory środka dowodowego.
Czytaj więcej
Pieczęcią autentyczną uwierzytelniano dokumenty, przez co miały one charakter publiczny. Wystawca uwierzytelniał własne dokumenty, mógł także uwierzytelniać dyplomy obce poprzez zawieszenie swojej pieczęci – oznaczało to, że zgadzał się z treścią postanowień oraz nadawał im wiarygodność.
Za pieczęć autentyczną uchodziła pieczęć wielka, która posiadała walory autentyczności w porównaniu do pieczęci mniejszej czy sekretnej. W późniejszym średniowieczu zwiększył się krąg dysponentów pieczęci autentycznych. W okresie nowożytnym rola pieczęci została ograniczona w porównaniu do poprzednich wieków. Jej moc prawna i dowodowa została powiązana z podpisem towarzyszącym na dokumencie. Wzrost roli podpisu wynikał z faktu, że w nowożytności wzrosła liczba osób posługujących się pismem. Mimo wszystko pieczęć królewska dalej posiadała znaczne walory prawne i była załączana (obok podpisu monarchy) do każdego pisma wychodzącego z kancelarii królewskiej.
Poniżej zaprezentowano 10 wybranych pieczęci królewskich, które zostały przywieszone do dokumentów
wystawionych na rzecz klasztorów.
Pieczęć herbowa średnia króla Kazimierza Wielkiego
Legenda pieczęci:
S KAZIMIRI · DEI · GRACIA · REGIS · POLON(ie)
Opis pieczęci:
w polu pieczęci, oddzielonym od legendy linią z kropek, Orzeł w koronie z przepaską na skrzydłach i pierścieniem na ogonie. Z lewej strony, nieco poniżej pierścienia, widoczna jest majuskulna litera „K”.
Pieczęć herbowa wielka króla Kazimierza IV Jagiellończyka
Legenda pieczęci:
x S x CAZIMIRVS X DEI GRACIA x REX x POLONIE x MAGNUS DUX x LITHWANIE ET HERES x RUSSIAE x ET CETERA
Opis pieczęci:
w polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, trójłukowa rozeta, wewnątrz której umieszczono późnogotycką, czteropolową tarczę herbową. W polu pierwszym tarczy widnieje polski Orzeł, w polu drugim litewska Pogoń, w polu trzecim herb Wielkopolski/ziemi kaliskiej,
Czytaj więcej
w polu czwartym herb Kujaw. Spoza tarczy herbowej wyłaniają się schematyczne popiersia trzymaczy. U góry pośrodku głowicy tarczy między łukami rozety umieszczono tarczę herbową z jagiellońskim Podwójnym Krzyżem.
Kontrasigillum pieczęci króla Kazimierza IV Jagiellończyka
Legenda pieczęci:
KAZIMIRUS + DEI + GRA(tia) + REX + POLONIE + […]
Opis pieczęci:
w polu pieczęci późnogotycka tarcza, na której umieszczono wizerunek polskiego Orła.
Pieczęć herbowa mała króla Kazimierza IV Jagiellończyka
Legenda pieczęci:
S KAZIMIRUS DEI GRACIA · REX · POLONIE · MAGUNS · DUX: LITHWANIE ETC(etera)
Opis pieczęci:
W polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, późnogotycka tarcza, na której znajdują się skwadrowane herby Polski i Litwy. Pola pierwsze i drugie oddziela „krzyżyk” kawalerski. Nad tarczą inicjał królewski: k(azimirus) r(ex).
Pieczęć herbowa średnia króla Jana I Olbrachta
Legenda pieczęci:
+ I(oannes): A(lbertus): DEI GRA(tia): REX +: POLONIE SUPREMUS : DUX +: LITWANIE ETC(etera)
Opis pieczęci:
w polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, późnogotycka tarcza herbowa, ze skwadrowanymi herbami Polski i Litwy. Nad nią umieszczono inicjały królewskie: + I(oannes) A(lbertus) + rozdzielone trójliściem. Z obu stron tarczy widoczna jest wić z sercowatymi listkami.
Pieczęć herbowa wielka króla Aleksandra Jagiellończyka
Legenda pieczęci:
+ ALEXANDER · DEI GRA(tia) · REX · POLONIE · MAGNVS · DUX · LITHVANIE RVSSIE · PRVSSIE · Q(u)E · D(omi)N(u)S · ET · HERES
Opis pieczęci:
w polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, siedmiołukowa
rozeta, w centrum której pod zamkniętą koroną o pięciu fleuronach,
zwieńczoną krzyżykiem, umieszczono pięciopolową tarczę herbową.
Na niej w polu tarczy sercowej znajduje się austriacki herb
Czytaj więcej
Habsburgów, w polu drugim umieszczono polskiego Orła, w trzecim litewską Pogoń, w czwartym herb Rusi, w piątym herb Prus Królewskich. Wolną przestrzeń wokół tarczy głównej wypełniają motywy roślinne oraz drobne gwiazdki. Tarczę centralną otacza wieniec sześciu herbów ziem zależnych bądź należących do Korony: Mołdawii, Pomorza, Kujaw, ziemi sandomierskiej, ziemi dobrzyńskiej, Podwójny Krzyż jagielloński. Pola między rozetą a linią oddzielającą legendę ozdobiono gwiazdkami oraz krzyżykami.
Pieczęć herbowa wielka króla Zygmunta I Starego
Legenda pieczęci:
SIGISMVNDUS: DEI GRA(tia) : REX: POLONIE: MAGNVS DVX LITHVANIE: RUSSIE: PRVSSIEQ(ue): D(omi)N(u) S: ET: HERES
Opis pieczęci:
w polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, tarcza herbowa
z polskim Orłem, ukoronowana zamkniętą koroną. Resztę
pola wypełnia dekoracja roślinna. W pierścieniu otaczającym pole
wewnętrzne rozmieszczono jedenaście herbów: dziewięć herbów
Czytaj więcej
ziemskich (Rusi, Prus Królewskich, Mołdawii, Pomorza, Kujaw, ziemi
sandomierskiej, ziemi lubelskiej, Podwójny Krzyż, ziemi dobrzyńskiej)
oraz herb litewski (Pogoń) i austriacki herb Habsburgów, znajdujące
się z obu stron korony wieńczącej tarczę główną. Przestrzenie
między kolejnymi tarczami wypełniają ozdoby roślinne.
Pieczęć herbowa mała króla Jana II Kazimierza
Legenda pieczęci:
IOANNES CASMIRVS. D(ei) G(ratia) REX POL(oniae)’ M(agnvs) D(vx)
LIT(hvaniae) RVS(siae) PRV(ssiae) MAS(oviae) SAM(ogitiae) LIV(oniae)
SMO(lensciae): SEVE(riae) CZER(niehoviae) · ET(cetera) · N(ec) NON
SVE(ccorvm) GOT(torvm) VAN(dalorvm) REX
Opis pieczęci:
w polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, tarcza z Orłem,
w koronie otwartej. Na jego piersi umieszczono pięciopolową tarczę
Czytaj więcej
z wazowskimi herbami. Tarczę z Orłem podtrzymują dwie skrzydlate
postacie: postać z prawej, z mieczem wspartym na ramieniu, postać z lewej z gałązką palmową, także złożoną na ramieniu. Pod tarczą uskrzydlona główka aniołka. Nad tarczą korona zamknięta, zachodząca na zewnętrzne pole, w kształcie pierścienia, w którym umieszczono tarcze z herbami państwowymi i ziemskimi (Trzy Korony, Pogoń, Ruś, Prusy Królewskie, Mołdawia, Pomorze, Kujawy, ziemia sandomierska, ziemia lubelska, Podwójny Krzyż, ziemia dobrzyńska). Tarcze z herbami Szwecji i Litwy, położone z obu stron korony, wieńczą odpowiednio korona zamknięta i mitra.
Pieczęć herbowa mała króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego
Legenda pieczęci:
MICHAEL · D(ei) G(ratia) · REX POL(oniae) MAG(nus) DUX · LIT(huaniae) · RUS(siae) · PRU(ssiae) MAS(oviae) · SAM(ogitiae) KIIO(uiae) · VOL(hyniae) · LIU(oniae) · SMO(lensciae) SEU(eriae) · CZER(niehouiae)
Opis pieczęci:
w polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, tarcza z Orłem,
w koronie otwartej, na którego piersi jest mała tarcza z herbem
Wiśniowieckich. Pole wokół tarczy głównej wypełniają barokowe
Czytaj więcej
ornamenty. Na wolutach zdobiących tarczę siedzą uskrzydlone postacie z gałązkami palmowymi w prawej ręce. Powyżej tarczy znajduje się korona zamknięta. Nad jej wewnętrzną obręczą widoczna data: 1669. Korona zachodzi na drugie, zewnętrzne pole, w którym umieszczono wieniec jedenastu herbów państwowych i ziemskich (zwieńczona mitrą tarcza z Pogonią i herby Rusi, Prus Królewskich, Pomorza, Mołdawii, ziemi sandomierskiej, Kujaw, Podwójny Krzyż, ziemi lubelskiej, Podola, ziemi dobrzyńskiej). Przestrzenie między tarczami wypełniają ornamenty.
Pieczęć herbowa wielka króla Augusta II
Legenda pieczęci:
AVGVSTVS II DEI GRATIA REX POLONIAE MAGNVS DVX LITHUANIAE RUSSIAE PRUSSIAE MASOVIAE SAMOGITIAE KIJOVIAE VOLHYNIAE PODOLIAE // PODLA(chiae) LIVON(iae) SMOLENS(ciae) SEVERIAE CZERNIECHOV(ia) E NEC NON HAEREDITARIUS DVX SAXONIAE ET PRINC(eps) ELECTOR ETC(etera)
Opis pieczęci:
w polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, tarcza herbowa
z ukoronowanym Orłem. Na jego piersi umieszczono tarczę z herbem
saskich elektorów. Główną tarczę podtrzymują dwie postacie w
Czytaj więcej
hełmach z pióropuszem i w długich powłóczystych szatach. Postać
z prawej trzyma w ręku miecz, postać z lewej gałąź palmową. Nad tarczą wyobrażono koronę zamkniętą, na której obręczy wpisano datę 1697. Krzyżyk korony dzieli legendę. W zewnętrznym polu, o kształcie pierścienia, znajduje się wieniec jedenastu herbów państwowych i ziemskich (litewska Pogoń, umieszczona na owalnej tarczy zwieńczonej mitrą, herby Rusi, Prus Królewskich, Pomorza, Mołdawii, ziemi sandomierskiej, Kujaw, Podwójny Krzyż, ziemi lubelskiej, Podola, ziemi dobrzyńskiej).
Miscellanea
Poniżej prezentujemy ciekawostki związane z dokumentami królewskimi. Widzimy między innymi wpisy do kopiariusza i sumariusza klasztornego, inicjały, zapiski dorsalne.
Na początku pokazano element ozdobny i wpisy do kopiariusza klasztornego przechowywanego w archiwaliach zachowanych po klasztorze Cystersów w Koronowie. Za nim umieszczone są regesty przywilejów królewskich znajdujące się w bernardyńskim sumariuszu. Zamysłem prezentacji wpisów jest wykazanie istoty wartości dokumentów królewskich dla odbiorców.
Następnie przedstawiono elementy dokumentów królewskich, które posiadały wartość artystyczną. Są to m.in. ozdobne inicjały czy też zdobienia dyplomów pergaminowych. Takie zabiegi świadczyły niegdyś o kunszcie kancelarii.
Na koniec zamieszczono różne zapiski, które zostały wykonane przez kancelarię odbiorcy dokumentów, np. zapiski dorsalne, notatki sporządzone na boku karty pergaminowej czy też dawne sygnatury archiwalne i kancelaryjne.
Eksponaty ze zbiorów Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu
Na wystawie dokumentów pergaminowych prezentowanej w siedzibie Archiwum Państwowego w Bydgoszczy w czerwcu 2025 roku zobaczyć również było można eksponaty użyczone dzięki uprzejmości Muzeum imienia Jana Kasprowicza w Inowrocławiu.
Pokazane zostały elementy uzbrojenia, architektury, wystroju wnętrz, przedmioty codziennego użytku. Stanowiły one ciekawe uzupełnienie prezentowanych na ekspozycji archiwaliów.
Bibliografia
Chorążyczewski Waldemar, Nowożytny dokument królewski. Możliwości badawcze,
[w:] Polska kancelaria królewska czasów nowożytnych między władzą a społeczeństwem,
red. W. Chorążyczewski, W. Krawczuk, Toruń, 2003, s. 27–48.
Chorążyczewski Waldemar, Zachęta do archiwistyki, Toruń 2022.
Dyplomatyka wieków średnich, oprac. K. Malczyński, M. Bielińska, A. Gąsiorowski,
Łódź 1971.
Falkowski Piotr, Konopa Bartłomiej, Archiwa klasztorów w zasobie Archiwum
Państwowego w Bydgoszczy – perspektywa edycji źródłowych, [w:] Editiones sine fine,
t. 2, red. K. Kopiński, J. Tandecki, Toruń 2021, s. 89–116.
Hlebionek Marcin, Katalog pieczęci przy dokumentach samoistnych w zasobie Archiwum
Państwowego w Bydgoszczy, Warszawa 2012.
Hlebionek Marcin, Nowożytne pieczęcie królów polskich, [w:] Polska kancelaria królewska
czasów nowożytnych między władzą a społeczeństwem, red. W. Chorążyczewski,
W. Krawczuk, Toruń 2003, s. 49–70.
Jurek Tomasz, Dokumenty klasztorne, [w:] Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek,
Warszawa 2015, s. 376–379.
Jurek Tomasz, Początki dokumentu polskiego, [w:] Dyplomatyka staropolska, red.
T. Jurek, Warszawa 2015, s. 64–87.
Jurek Tomasz, Rozwój dokumentu polskiego w XIII wieku, [w:] Dyplomatyka staropolska,
red. T. Jurek, Warszawa 2015, s. 88–144.
Jurek Tomasz, Stanowisko dokumentu w średniowiecznej Polsce, „Studia Źródłoznawcze”
2002, t. 40, s. 1–18.
Kętrzyński Stanisław, Zarys nauki o dokumencie polskim wieków średnich, Poznań
2008.
Łacina w kulturze polskiego średniowiecza (dostęp on-line w dn. 25.03.2025,
https://wilanow-palac.pl/pasaz-wiedzy/lacina-w-kulturze-polskiego-sredniowiecza).
Nawrocki Stanisław, Rozwój form kancelaryjnych na ziemiach polskich od średniowiecza
do końca XX wieku, Poznań 1998, s. 84.
Opracowanie materiałów sfragistycznych w archiwach, red. P. Gut, M. Hlebionek,
Warszawa 2020.
Polski słownik archiwalny, pod red. Wandy Maciejewskiej, Warszawa 1974.
Sfragistyka, oprac. M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Warszawa 1960.
Tomczak Andrzej, Zarys dziejów archiwów polskich, Toruń 1982.
Zapiski dorsalne, [w:] Leksykon pojęć z dziedziny dyplomatyki (dostęp on-line
w dn. 25.03.2025, https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/leksykon-pojec-z-dziedziny-
dyplomatyki).
Opracowanie katalogu wystawy: Piotr Falkowski, Marcin Frąś, Krzysztof Klapka
Korekta językowa: Paulina Böttcher
Przygotowanie materiałów archiwalnych na rzecz wystawy i katalogu przez pracowników
Oddziału IV zabezpieczania zasobu archiwalnego Archiwum Państwowego w Bydgoszczy:
Luiza Pawlak – kierownik oddziału, Judyta Gramowska, Natalia Smektała, Bartłomiej Pasieka, Magdalena Jabłońska, Anna Dymarek
Wersja internetowa wystawy: Krzysztof Klapka